Odszkodowanie i zadośćuczynienie dla Represjonowanych w okresie komunizmu/stalinizmu

Kiedy można wystąpić z roszczeniem o odszkodowanie/zadośćuczynienie?

Osoby walczące na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w okresie komunizmu, zwłaszcza osoby które były przez ówczesne władze dotkliwie represjonowane i internowane mają prawo wyrównania swoich szkód z tym związanymi. Wyrównaniu szkód związanych z reperkusjami ze strony w/w polskich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych w okresie od rozpoczęcia ich działalności na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., służyć ma tzw. ustawa lutowa (Ustawa o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z dnia 23 lutego 1991 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 149)). Daje ona możliwość zrehabilitowania osób represjonowanych przez reżim.

Kto może wystąpić do Sądu z roszczeniem o odszkodowanie/zadośćuczynienie

Zgodnie z w/w ustawą o należności tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa ubiegać się mogą następujące osoby:

osoby represjonowane, wobec których stwierdzono nieważność orzeczenia, o którym mowa w art. 1,
internowani w związku z wprowadzeniem 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego,
osoby, które w okresie od 1 listopada 1982 roku do 28 lutego 1983 roku pełniły czynną służbę wojskową, do której odbycia zostały powołane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego,
mieszkające obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce, represjonowane przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym terytorium Polski w okresie od 1 lipca 1944 roku do 31 grudnia 1956 roku, za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego,
dziecko matki pozbawionej wolności, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia, które przebywało wraz z matką w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia lub którego matka w okresie ciąży przebywała w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia.

Czy roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie podlega dziedziczeniu?

Zwrócić należy uwagę, iż uprawnionym do wystąpienia z żądaniem o odszkodowanie i zadośćuczynienie są zarówno osoby represjonowane, z kolei w przypadku ich śmierci uprawnienie to przechodzi na ich małżonka, dzieci oraz rodziców. Oznacza to, że roszczenie o naprawienie wyrządzonej szkody (materialnej i niematerialnej – krzywdy) nie przestaje istnieć. Zgodnie z art. 8 ust. 1 w/w ustawy lutowej z uprawnienia odszkodowawczego mogą skorzystać najbliżsi zmarłego, wymienieni enumeratywnie w przepisie.

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego, w przypadku osoby represjonowanej roszczenia odszkodowawcze wchodzą w skład masy spadkowej – natomiast roszczenie o zadośćuczynienie tylko pod warunkiem faktycznego nabycia uprawnienia przez osobę represjonowaną, i pod warunkami określonymi w art. 445 § 3 k.c. (uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1995 r., sygn. akt I KZP 23/95). Z kolei w uchwale z dnia 6 maja 1992 r. Sąd Najwyższy uznał, że „w przypadku śmierci osoby represjonowanej (uprawnionej do żądania odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę) przed wystąpieniem z wnioskiem odszkodowawczym i przejścia tego uprawnienia na podstawie art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. 1991 r. Nr 34 poz. 149) na małżonka, dzieci i rodziców – art. 490 § 1 kpk nie ma zastosowania”(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 1992 r., sygn. akt I KZP 13/92).

Co oznacza to w praktyce? Otóż zgodnie z poglądem wyrażonym w w/w uchwale, uprawnienia do odszkodowania (za szkodę materialną) represjonowanego podlega dziedziczeniu bez względu na wcześniejsze działania spadkodawców w tym zakresie. Natomiast prawo do zadośćuczynienia (za szkodę niematerialną, krzywdę) podlega dziedziczeniu tylko w sytuacji, gdy roszczenie to zostało uznane na piśmie (zapadł wyrok sądowy o przyznaniu takiego zadośćuczynienia) albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia spadkodawcy (a więc uprawnionego z art. 8 ust. 1 ustawy lutowej).

Załóżmy prosta sytuację, w której uprawniony represjonowany, małżonek, dziecko, rodzic represjonowanego składa do sądu wniosek o zadośćuczynienie za represje i niedługo potem umiera. Co w takiej sytuacji dzieje się ze złożonym w sądzie roszczeniem? Mając na uwadze powyższy zacytowany wyroku Sądu Najwyższego, z uwagi na fakt wytoczenia powództwa jeszcze za życia spadkodawcy uprawnienie to jest dziedziczone na zasadach ogólnych, a zatem przechodzi na spadkobierców jako jeden ze składników masy spadkowej.

Jednak należy mieć na uwadze to, iż niektóre sądy odmawiaj prawa do roszczeń odszkodowawczych osobom spoza kręgu uprawnionych wymienionych w art. 8 ust. 1 ustawy lutowej. W uzasadnieniach orzeczeń tych sądów wyczytać można, iż „w razie śmierci osoby represjonowanej, uprawnienie do odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przechodzi jedynie na osoby ściśle wymienione w art. 8 ust. 1 ustawy lutowej, a więc na małżonka, dzieci i rodziców. Z kręgu tego wyłączone są zaś kolejno osoby, które ewentualnie są spadkobiercami wyżej powołanych małżonka, dzieci i rodziców. Wskazać należy, iż przepis art. 8 ust. 1 ustawy lutowej jest odrębnym źródłem praw o charakterze obligacyjnym. Niewątpliwie roszczenia przewidziane w tym przepisie mają charakter roszczeń deliktowych, jednak norma ta jest przepisem szczególnym, wskazującym precyzyjnie krąg osób uprawnionych do dochodzenia roszczeń po zmarłej osobie represjonowanej. Z przepisu tego w żaden sposób nie wynika, by roszczenie to przechodziło na innych spadkobierców osoby zmarłej, aniżeli te, które wskazuje przepis art. 8 ust. 1 cyt. ustawy. Szczególna regulacja zawarta w tym przepisie stanowi wyraz troski ustawodawcy, aby uprawnienia przewidziane w tej ustawie przeszły na rzecz osób najbliższych, za które uznał on dzieci, małżonka i rodziców, które nota bene mogą należeć do kręgu spadkobierców” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 24 stycznia 20218 r., sygn. akt II AKz 874/17).

Gdzie składać pozew o odszkodowanie i zadośćuczynienie?

Powództwo o odszkodowanie i zadośćuczynienie należy zgłosić w Sądzie Okręgowym (Wydział Karny), w którego okręgu zamieszkuje osoba składająca swoje roszczenie.

Jaka wysokość odszkodowania i zadośćuczynienia należy się osobom represjonowanym?

W kwestii wysokości odszkodowania i zadośćuczynienia, wskazać należy, iż w żadnym akcie prawnym nie ma w sposób jednoznaczny wyznaczonej kwoty, o jaką można ubiega się w ramach roszczeń odszkodowawczych przed Sądem. Pomimo tego orzecznictwo wypracowało swego rodzaju kryteria, które brane są pod uwagę przez sądy podczas zasądzania odszkodowania i zadośćuczynienia. W drodze przykładu, w sytuacji gdy z roszczeniem występuje represjonowany uwięziony w okresie stanu wojennego czy internowany, bierze się pod uwagę długość izolacji i warunki w jakich przebywali osadzeni. Podobne kategorie występują, w sytuacji osób przymusowo wcielonych do wojska jako forma tzw. „inteligentnej formy internowania”. Tutaj również bierze się pod uwagę okres przebywania w wojsku, sposób traktowania w trakcie odbywania „ćwiczeń wojskowych”, warunki w jakich przebywano, w tym warunki mieszkalne i bytowe etc.

Biorąc pod uwagę liczne orzeczenia sądów powszechnych oraz dorobek doktryny, kwoty zasądzonych zadośćuczynień i odszkodowań na podstawie tzw. ustawy lutowej mogą sięgać od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy złotych, a w niektórych przypadkach mogą wynosi nawet kilka milionów złotych (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 września 2019 r., sygn. akt: II AKa 114/19).

Koszty postepowania odszkodowawczego?

Zarówno od wniosku o unieważnienie orzeczenia jak i wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie pobiera się żadnej opłaty sądowej. Natomiast koszty sądowe ponosi Skarb Państwa.

Jak uzyskać wysoką kwotę odszkodowania i zadośćuczynienia?

Sprawy osób represjonowanych, w szczególności związane z uzyskaniem dla nich odpowiednich do doznanych szkód materialnych, krzywd fizycznych i psychicznych, wymagają doświadczenia i odpowiedniego przygotowania. Nasza Kancelaria oferuje profesjonalną i kompleksową pomoc w sprawach związanych z uzyskaniem odszkodowań i zadośćuczynień. Zapewniamy naszą pomoc na każdym etapie danego postępowania.

W przypadku pytań prosimy o kontakt pod numerem telefonu 572 – 148 – 420 bądź wysyłając wiadomość e-mail pod adres: elzbieta@kancelariagolebiowscy.pl

Adwokat Elżbieta Gołębiowska